WPROWADZENIE

 

Wychowanie drugiego człowieka zawiera w sobie pewną tajemnicę. Dokonując się w określonych warunkach i przestrzeni, wychowanie było, jest i zawsze pozostanie czymś niezwykle dynamicznym, żywym, nieokreślonym. W tym „czymś” nie do końca nazwanym i niepojętym jest jednak pewna fascynacja. W spotkaniu z drugim człowiekiem pojawia się wielkie pragnienie, by podzielić się tym, co dla nas i w nas samych dobre, piękne i prawdziwe, by dać mu możliwość – jak i nam została ona niegdyś podarowana – na doświadczenie życia, na obudzenie w sobie wrażliwości, na zetknięcie ze światem wartości, które nadają sens całej egzystencji, na wyruszenie w najważniejszą podróż. Dla wielu jest to jak niezwykła przygoda, którą warto podjąć, do której trzeba się wciąż przygotowywać, która na nowo angażuje i rozwija.

Z drugiej strony wychowanie to także olbrzymi trud, niepewność i nieprzewidywalność. Nawet ci, którzy wielokrotnie stawali wobec innych jako „odkrywcy wartości”, którzy z pełną świadomością i przekonaniem podejmowali różne zadania wychowawcy, muszą przyznać, że nie ma identycznych ścieżek do drugiego człowieka, że w wychowaniu nie można pozwolić sobie na rutynę i luksus całkowitej gwarancji. Każde spotkanie jest inne, wychowanie jest inne, bo każdy z nas jest wyjątkowy.

Wychowanie może mieć miejsce w różnych środowiskach. To, które dokonuje się w szkole, wiąże się z jej specyfiką, a także z jej pozytywnymi i negatywnymi konotacjami. Na jednym z breloczków do kluczy ktoś, nawiązując do pewnej reklamy, napisał: „zapałki 10 gr, benzyna 20 zł, widok palącej się szkoły… bezcenny”. Dlaczego tak napisał? Dlaczego podobne breloczki noszone są przez młodych? Dlaczego dla wielu szkoła jest miejscem, do którego idzie się z niechęcią, a opuszcza z radością? Dlaczego dopiero po latach niektórzy dobrze wspominają lata szkolne? Odpowiedzi, niekiedy oczywistych, jest wiele. Niektórzy pedagodzy wskazują na słabości wychowawcze szkoły, inni mówią o przejściowym kryzysie. Jeszcze inni rozprawiają o trudnych, ciągle zmieniających się uwarunkowaniach prawnych czy politycznych, o kolejnych reformach, które nie przynoszą spodziewanych owoców.

Z całą pewnością polska szkoła przez ostatnie 25 lat przeszła już wiele. Przemiany społeczno-polityczne i na niej odcisnęły swe piętno. Stawiając czoło trudnej spuściźnie lat minionych, wciąż szuka swej tożsamości, próbuje określić, jakie są jej zadania na dziś i jutro. W świecie ogarniętym wszechobecną konkurencyjnością i bilansowaniem zmuszana jest do ciągłych „przeliczeń” i „rozliczeń”, do ewaluacji wszelkich możliwych oddziaływań, choć wielu z nich w żaden sposób nie da się zmierzyć.

Wychowaniu w szkole grozi stałe niebezpieczeństwo ucieczki w nauczanie. Pokusa jest duża: zamiast odkrywać i realizować określone wartości, zatrzymuje się na płaszczyźnie dydaktyki – by poznać, tzn. nauczyć się, ewen­tualnie zrozumieć. W imię poszanowania wolności wychowanka albo czasem w wyniku zachowawczej, mało zaangażowanej postawy nauczycieli kolejne kroki, a więc przeżywanie, interioryzowanie i dzielenie się wartościami, przesuwane są poza szkolne zajęcia – jako swoista „praca domowa”, której nikt nie wymaga i nie sprawdza, bo nawet nie wie, jak to zrobić. Potwierdza się zasada: łatwiej jest uczyć, trudniej wychowywać.

Podtytuł książki – „od bezradności ku możliwościom” – łączy się z dość powszechnym doświadczeniem. Termin „wychowanie w szkole” budzi wśród rodziców i nauczycieli wiele różnych skojarzeń, nie zawsze pozytywnych, częściej przeciwnie – naznaczonych różnego rodzaju trudnościami, przeszkodami czy ograniczeniami. Niektórzy nauczyciele wprost przyznają się do swej niemocy, inni, świadomi koniecznego zaangażowania czy zrażeni wcześniejszymi niepowodzeniami, rezygnują z jakiegokolwiek wychowania w szkole. Redaktorzy książki i autorzy poszczególnych artykułów chcieli zmierzyć się z taką rzeczywistością. Zdając sobie sprawę z różnych niepowodzeń i utrudnień, pragnęli ukazać określone szanse i nadzieje związane z oddziaływaniem wychowawczym na terenie szkoły. W większości są to rozważania i doświadczenia łączące się z przekonaniem, że wychowanie w szkole jest możliwe, że konkretne działanie wychowawcze może przynieść bardzo pozytywne efekty, choć nie zawsze „wykazane” i „przeliczone” w szkolnych sprawozdaniach.

Publikacja jest owocem konferencji naukowej pt. „Wychowanie w szkole: od bezradności ku możliwościom”, która miała miejsce w Opolu 29 marca 2014 r. Organizatorami tego spotkania były dwie jednostki Uniwersytetu Opolskiego (Instytut Studiów Edukacyjnych Wydziału Historyczno-Pedagogicznego oraz Katedra Katechetyki i Teologii Pastoralnej Wydziału Teologicznego) przy współpracy z opolskim Kuratorium Oświaty, Wydziałem Oświaty Urzędu Miasta Opola, Miejskim Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli w Opolu oraz Wydziałem Katechetycznym Kurii Opolskiej. Zasadniczym celem konferencji była wymiana doświadczeń związanych z istotnym środowiskiem wychowania, jakim, mimo różnych trudności, nadal pozostaje szkoła. Ponieważ rzeczywistość, która była tematem konferencji, jest bardzo szeroka, stąd teksty wykładów zostały w publikacji uzupełnione dodatkowymi artykułami. W całym projekcie zostały podjęte następujące kwestie: współczesne koncepcje wychowania, wzajemna relacja nauczanie – wychowanie, kondycja współczesnych szkół publicznych, zadania wychowawcze polskiej szkoły, kwestie moralno-prawne w wychowaniu szkolnym, możliwości oddziaływań pedagogicznych ze strony dyrekcji szkoły, szkolnego pedagoga i nauczycieli. W oparciu o współpracę różnych osób i środowisk zajmujących się na co dzień wychowaniem w szkole powstała publikacja, która zbiera zarówno teoretyczne założenia, jak i ich praktyczne implikacje. Chodziło bowiem także o ukazanie możliwości i konieczności oddziaływań wychowawczych w środowisku szkolnym oraz wskazanie konkretnych przykładów takiego wychowania. Ważnym elementem badań było również przedstawienie roli, jaką może i powinna odegrać edukacja religijna, która dokonuje się na terenie szkół publicznych w większości szkół europejskich, także w polskiej szkole.

Publikacja, na którą składa się czterdzieści pięć artykułów, została podzielona na pięć zasadniczych części. Pierwsza z nich dotyczy teoretycznych założeń związanych ze szkolnym wychowaniem. M.in. podjęto tematy związane z sytuacją prawną zarówno z perspektywy europejskiej, jak i polskiej, zagadnienia dotyczące współczesnych koncepcji wychowania, konieczności i możliwości wychowania permanentnego czy kryzysu pewnych idei wychowawczych. Wskazano na podstawowe zadania i postulaty, a także na próby oceny oddziaływań wychowawczych na terenie szkoły. W drugiej części uwaga została skupiona na osobach, które mają zasadniczy wpływ na kształt wychowania w szko­le, a więc na rodzicach, dyrektorach szkół, wychowawcach i pedagogach. Z perspektywy teorii, a także praktyki pedagogicznej, ukazano nie tylko ich obowiązki, lecz także możliwości, jakie łączą się z pełnioną funkcją i konkretnym zaangażowaniem. Oczywistą kontynuacją tych rozważań stała się trzecia część publikacji poświęcona zagadnieniom programowym, a więc określonym celom i treściom wychowania, także odniesieniom do poszczególnych etapów edukacyjnych: szkoły podstawowej, gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych. Czwarta część publikacji, najbardziej szczegółowa i rozbudowana, dotyczy bardziej kwestii formalnych i ukazuje, jak może dokonywać się proces wychowania przez konkretne metody i środki oraz poszczególne przedmioty szkolne: język polski, historię, religię, etykę, zajęcia estetyczne i muzyczne, tzw. „godziny karciane” czy wychowanie seksualne. Pod koniec tej części ukazane są także trzy bardzo konkretne przykłady, w jaki sposób dochodzi do przekazu wartości w pracy ze szkolnym samorządem, szkolnymi kołami Caritas i drużynami harcerskimi. Ostatnia, piąta część pracy przywołuje pewne doświadczenia europejskie. Przedstawiono kształt i specyfikę wychowania w szkole, które ma miejsce w Austrii, Wielkiej Brytanii, Francji, Słowacji i Słowenii. Te rozważania mogą być traktowane jako swoisty punkt odniesień i porównań do sytuacji rodzimej. Z pewnością nie jest to podstawa do szerokich i całościowych badań porównawczych, co raczej pewna możliwość spojrzenia na sytuację polską z perspektywy doświadczeń innych.

Książka nie rości sobie pretensji, by stać się nowym podręcznikiem. Nie jest opracowaniem całościowym i wyczerpującym, choć podjęte tematy starano się ukazać rzetelnie, zgodnie z naukowymi wymogami. Publikacja jest kolejnym głosem w dyskusji na temat tego, co dzieje się w szkole w zakresie przekazu wartości kolejnym pokoleniom. Jest zbiorem wypowiedzi wykładowców akademickich, które są splecione z doświadczeniami dyrektorów i nauczycieli.

W uważnym czytelniku może zrodzić się pytanie, dlaczego książka o wychowaniu w szkole została opublikowana w serii „Opolska Biblioteka Teologiczna”, na ile jest to pozycja pedagogiczna, na ile teologiczna. Obowiązująca w wychowaniu religijnym zasada wierności Bogu i człowiekowi, zachęca nie tylko do głębokiej refleksji dotyczącej Bożego Objawienia – tego, kim jest Bóg i jak poszukuje człowieka, lecz także do ciągłego odkrywania, kim jest współczesny człowiek – adresat Dobrej Nowiny. Teologia wciąż na nowo otwiera się na antropologię i szerzej – na filozofię, ale także na dyscypliny, które odnoszą się do współczesnych uwarunkowań ludzkiego życia: psychologię, pedagogikę czy socjologię. Służąc człowiekowi, teologia otwiera się na humanistykę. Z drugiej strony to otwieranie się nie powinno pozostać jednokierunkowe.

Tylko trzy teksty dotyczą wprost zagadnień związanych z wychowaniem religijnym na terenie szkoły. Jest to artykuł ks. bpa Marka Mendyka, przewodniczącego Komisji Wychowania Katolickiego KEP (Edukacja religijna integralną częścią wychowania) oraz teksty znanych i cenionych polskich katechetyków: prof. Anny Zellma (Nauczyciel religii jako wychowawca) oraz ks. prof. Pawła Mąkosy (Szkolna lekcja religii istotnym elementem wychowania w szkole). W całej publikacji czytelnik znajdzie jednak wiele odniesień do kwestii religijnych. Wydaje się, że współcześnie w polskich uwarunkowaniach, chcąc pisać o wychowaniu, trudno jest oddzielać, a tym bardziej pomijać zagadnienia związane z religią. Dla zdecydowanej większości uczniów, rodziców i nauczycieli religia jest istotnym elementem ich systemu wartości i szeroko rozumianego światopoglądu. Bez odniesienia do religii współczesne koncep­cje pedago­gicz­ne oraz sama praktyka wychowania pozostają niepełne.

W imieniu organizatorów konferencji chcemy serdecznie podziękować wszystkim osobom, które życzliwie wspierały to dzieło, zarówno przez trud przygotowania i wygłoszenia referatów, jak i napisania poszczególnych artykułów. Dziękujemy prof. Januszowi Dorobiszowi, dziekanowi Wydziału Historyczno-Pedagogicznego UO, oraz ks. prof. Tadeuszowi Doli, dziekanowi Wydziału Teologicznego UO, za pomoc w organizacji naszego naukowego spotkania, słowa wprowadzenia i możliwość wydania niniejszej publikacji.

Jako redaktorzy chcielibyśmy zadedykować tę książkę czterem kapłanom, którzy w 2014 r. obchodzą swoje 75. rocznice urodzin: ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, długoletniemu wykładowcy pedagogiki w opolskim Wyższym Seminarium Duchownym i na Wydziale Teologicznym UO, ks. prof. Helmutowi Sobeczce, pierwszemu dziekanowi Wydziału Teologicznego UO, a także dwóm proboszczom: ks. Antoniemu Grycanowi z Opola i Suchego Boru oraz ks. Antoniemu Komorowi ze Zdzieszowic. Ich zaangażowanie w służbę Bogu i ludziom pozostaje pięknym przykładem wychowania.

 

Opole, 19 czerwca 2014 r.           

ks. dr hab. Radosław Chałupniak, prof. UO

dr Tomasz Michalewski

dr hab. Ewa Smak, prof. UO

 

 

 

SPIS TREŚCI

 

 

Wprowadzenie 5

 

I. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE  9
 

ks. Andrzej Kielian

Wychowanie w szkole w dokumentach Unii Europejskiej  11
School education according to the official documents of European Union  22

Edward Szkoda

Wychowanie w szkole w polskich dokumentach oświatowych  23
Education at school as reflected by the Polish education law  34

Stanisława Włoch

Wychowanie – od przedszkola do dorosłości  35
Education from the preschool to adulthood  44

ks. Marian Nowak

Współczesne koncepcje wychowania w szkole  45
Contemporary conceptions of education at school 66

Mirosława Nowak-Dziemianowicz

Możliwości wychowania. Narracje nauki, praktyki i ideologii  67
Chances of education. Narrations of science, praxis, and ideology  80

Andrzej Kącki

Niemoc wychowania w szkole jako następstwo braku koncepcji wychowania,

czyli o autarkii i acedii postmodernistycznej pedagogiki  81
Helplessness of school education as the consequence of the lack of an education concept, autarky, and acedia of the post-modern pedagogy  86

Zofia Remiszewska

Wychowanie bezstresowe: drogi iluzji  87
Stress-free education: roads of illusion  96

ks. Jan Kochel

Wychowanie w szkole jako działania diagnostyczne,

profilaktyczne i terapeutyczne  97
Upbringing in school as a diagnostic, preventive, and therapeutic action  108

Katarzyna Wereszczyńska

Wychowanie w szkole – między socjalizacją i indywidualizacją  109
School education – between socialisation and individualization  118

Iwona Konopnicka

Kilka refleksji na temat przestrzeni wychowawczej współczesnej szkoły  119
A few reflections on the educational space in the contemporary school  128

Tatiana Kłosińska

Cienie i blaski współczesnej szkoły polskiej  129
Bright and dark sides of the modern Polish school  139

ks. bp Marek Mendyk

Edukacja religijna integralną częścią wychowania  141
Religious education as an integral part of education  146

Ewa Smak

Podmiotowość w procesie wychowania młodego pokolenia  147
Subjectivity in the process of education of the young generation  160

 

II. WYCHOWAWCY  161

Grzegorz Grochowski

Rodzice a wychowanie w szkole  163
Parents and education at school  170

Aleksander Iszczuk

Dyrektor szkoły – pierwszy odpowiedzialny za wychowanie w szkole  171
The Principal – the first responsible for education at school  176

Anna Malec

Wychowawca klasy i jego przygotowanie do prowadzenia lekcji

wychowawczych w opinii badanych uczniów szkoły podstawowej  177
Class teacher and his/her preparation to conduct general education classes

in the surveyed elementary school learners' opinion  186

Małgorzata Ganczarska

Nauczyciel edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej jako facylitator  187
Infant school teacher and primary education teacher as a teacher-facilitator  196

ks. Krzysztof Sosna

Współpraca dyrekcji i nauczycieli

jako gwarant skutecznego wychowania w szkole  197
Cooperation of head teachers and teachers

as guarantor of successful education in school  205

Małgorzata Szeląg

Wychowanie a doskonalenie nauczycieli z perspektywy Miejskiego Ośrodka

Doskonalenia Nauczycieli w Opolu  207
Education vs advancement of teachers

from the perspective of the Municipal Centre of Teachers’s Advancement in Opole   215

Adam Konopnicki

Rola szkolnego pedagoga w rzeczywistości edukacyjnej  217
The role of a school counsellor in the educational reality  224

Anna Zellma

Nauczyciel religii jako wychowawca  225
Religious teacher as educator  232

 

III. WOKÓŁ PROGRAMU  233

 

Eugenia Karcz-Taranowicz

Zmienność ideałów i celów wychowania w polskiej myśli pedagogicznej

– implikacje historyczne  235
Variability of educational ideals and targets in the Polish pedagogical thought  242

Irena Koszyk

Program wychowawczy szkoły – założenia dawniej i dziś  243
Educational syllabus – principles of the past and the present  250

Agnieszka Włoch

Cele edukacji a rzeczywistość szkolna.

Między formowaniem a deformacją jednostki  251
The objectives of education and the reality of school.

Between formation and deformation of man  263

Małgorzata Drost-Rudnicka

Treści wychowawcze w podręcznikach edukacji wczesnoszkolnej  265
Contents of rearing character in course-books designed for early-school education  274

Maria Ludwig

Specyfika wychowania w szkole podstawowej  275
Specific conditions of primary school education  283

Małgorzata Szafors

Specyfika wychowania w gimnazjum – sukcesy i porażki  285
Specific conditions of lower middle school education – success and defeat  299

Joanna Raźniewska

Specyfika wychowania w szkołach ponadgimnazjalnych – sukcesy i porażki 301
Specific conditions of high school education – success and defeat  312

 

 

IV. CZAS I MIEJSCE, METODY I POMYSŁY 313

Tomasz Michalewski

Metody i środki wychowania w teorii i praktyce szkolnej  315
Methods and means of education in school theory and practice  323

Małgorzata Górka

Wychowanie realizowane na lekcjach języka polskiego  325
Education implemented on Polish lessons  335

Marek Białokur

Wartości wychowawcze w edukacji historycznej 337
The education values in historical education  349

ks. Paweł Mąkosa

Szkolna lekcja religii istotnym elementem wychowania w szkole  351
Religious Education as an essential part of the upbringing system in Polish schools  361

ks. Janusz Podzielny

Szkolne nauczanie etyki i wychowanie  363
School’s teaching on ethics and education  370

ks. Radosław Chałupniak

Wychowanie estetyczne w polskiej szkole  371
The asthetic education at Polish school  381

Marek Biliński

Aksjologiczny wymiar wychowania muzycznego  383
Der axiologische Rahmen der musikalischen Ausbildung  390

Aneta Rayzacher-Majewska

Możliwości wychowawcze tzw. „godzin karcianych”  391
Education possibilities so-called of “card hours”  399

Magdalena Stach-Hejosz

Współczesna edukacja seksualna – między prawdą a manipulacją  401
Contemporary Sex Education. Between the Truth and Manipulation  411

Magdalena Boniecka

Samorząd szkolny jako pomysł na szkolne wychowanie  413
A student council as an idea for school education  420

Izabela Matuszewska

Szkolne Koło Caritas – możliwości wychowawcze  421
School Circle Caritas – educational opportunities 429

Grzegorz Ptak

Harcerstwo jako aktualna propozycja wychowania  431
Scouting as an up-to-date proposal of education  437
 

V. DOŚWIADCZENIA EUROPEJSKIE  439

Magdalena Rynkal

Wychowanie w szkołach austriackich  441
Erziehung in der österreichischen Schule  449

Elżbieta Osewska

Wychowanie w szkołach brytyjskich  451
Education in the British schools  462

ks. Bogdan Skłodowski

Wychowanie w szkołach francuskich  463
L’éducation à l’école française  472

Izabela Matuszewska

Wychowanie w szkołach słowackich  475
Education in the Slovak schools  482

ks. Janez Vodičar

Wychowanie w szkołach słoweńskich  483
Erziehungsdimension des slowenischen Schulwesens  490