R. Chałupniak, J. Kostorz, W. SPYRA, (red.), Aktywizacja w katechezie - szansa czy zagrożenie?, Opole 2002.

 (okładka)

WPROWADZENIE

Aktywność, kreatywność, samodzielność – to słowa, które na stałe zadomowiły się w języku współczesnej pedagogiki i dydaktyki. I dzieje się tak nie tylko na płaszczyźnie teorii. Trudno byłoby aktualnie wyobrazić sobie jakiekolwiek działania o charakterze dydaktyczno-pedagogicznym, które nie odwoływałyby się do wspomnianych kategorii. Podobnie osoby odpowiedzialne za wychowanie religijne, a więc katecheci, katechetycy czy pedagodzy religijni, coraz częściej sięgają do form i metod pracy, które bazują na uczniowskiej aktywności, wykorzystują twórczość własną i przyczyniają się do rozwoju samodzielności uczniów. Już dawno zasada uczniowskiej aktywności zapewniła sobie solidną pozycję w teorii i praktyce dydaktyczno-katechetycznej.

W przeciągu ostatnich dziesięciu lat można zaobserwować w obszarze polskiej literatury dotyczącej katechezy istny „zalew” publikacji dotyczących metod aktywizujących. Niekiedy są to tłumaczenia obcojęzyczne, niekiedy przykłady odwołujące się do rodzimych pomysłów i doświadczeń. W zagranicznych książkach i czasopismach tematyka „aktywizacji w katechezie” pojawiła się dawno. Jej ślady można odnaleźć m.in. już w pismach św. Augustyna, choć kwestia aktywności i aktywizacji „zagościła” w katechetyce w pełni dopiero pod wpływem pajdocentrycznych kierunków w dydaktyce przełomu XIX i XX wieku*.

Współczesna katechetyka w podejściu do zagadnień związanych z aktywizacją poszukuje swoistego „złotego środka”. Wydaje się bowiem, że uczynienie z uczniowskiej aktywności wyłącznego kryterium katechetycznych oddziaływań prowadzi na manowce. O wartości katechezy nie świadczy jedynie stopień zaktywizowania uczniów w czasie samych zajęć. Owszem, uczeń – bez wątpienia – jest podmiotem katechezy. Jego aktywne włączenie się w rozwój własnej wiedzy i wiary istotnie weryfikują katechezę i są ważnym kryterium jej skuteczności. Trudno o ten rozwój bez uczniowskiej aktywności. To jest zasadniczy powód, dla którego o aktywności warto rozmawiać i nigdy takich tematów nie będzie za wiele.

Z drugiej jednak strony istnieje poważne niebezpieczeństwo „aktywności wyłącznie dla aktywności”, zamkniętej jedynie w ramy 45-minutowego czasu lekcji. Nie chodzi przecież tylko o to, by na zajęciach „coś się działo”. Zbyt łatwo jest „zasypać” uczniów kolejnymi aktywizującymi pomysłami, co jednak nie zawsze prowadzi do rozwoju ich wiedzy i wiary, często natomiast budzi poczucie przesytu, tak ze strony katechetów, jak i samych katechizowanych, i w sumie prowadzi do... bierności. Co więcej, swoiste „zastąpienie aktywizacją wszystkiego”, rezygnacja w ten sposób ze stawiania wymagań, z przekazu wiedzy, z systematycznej kontroli uczniowskich osiągnięć stanowią poważne katechetyczne mankamenty. Istnieją więc „plusy” i „minusy” aktywizacji w katechezie. Istnieje ciągłe niebezpieczeństwo zaniedbania w tym względzie i pewnego rodzaju nadmiaru, stąd potrzeba refleksji i odnajdywania granic owocnego stosowania metod aktywizujących.

Aktywność uczniów na katechezie ma prowadzić do życiowej aktywności, do zaangażowania w osobiste pogłębianie religijnej wiedzy, w poszukiwania teologiczne i wzrastanie w wierze. Problem jest ważny tym bardziej, im wokół coraz więcej społecznej apatii, bierności i nastawienia wyłącznie na branie, także w odniesieniu do spraw związanych z wiarą.

Aktywizacja jako działanie zmierzające do wywołania aktywności jest stwarzaniem warunków do zaistnienia uczniowskiej samodzielności i kreatywności. Z pewnością nie jest to zadanie łatwe i katecheta nie jeden raz musi modlitewnie westchnąć: „Boże, daj mi pokój ducha, by pogodzić się z tym, czego zmienić nie mogę. Boże, daj mi odwagę, bym zmieniał to, co zmieniać mogę. Boże, daj mi mądrość, bym odróżnił jedno od drugiego” (R. Becker).

Umiejętność aktywizacji grupy i poszczególnych uczniów jest bardzo ważna i należy obecnie do podstawowych przymiotów doświadczonego katechety. Warto o tej umiejętności pomyśleć, warto ją praktycznie rozwijać.

W 1997 roku z inicjatywy Specjalizacji Katechetyki Instytutu Teologii Pastoralnej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego miało miejsce ogólnopolskie sympozjum katechetyczne poświęcone zagadnieniu aktywizowania katechizowanych. Wzięli w nim udział katecheci i katechetycy, którzy wysłuchali m.in. następujących prelekcji: „Psychologiczno-socjologiczne podstawy aktywizowania jednostki i grupy”, „Aktywizowanie katechizowanych wybranymi metodami”, „Zadanie domowe formą aktywizowania katechizowanych”, „Twórcze aktywizowanie katechizowanych za pomocą działalności plastycznej” oraz „Aktywizowanie katechizowanej młodzieży do pozytywnego rozwiązywania konfliktów”. Sympozjum, choć bogate w treści, nie wyczerpało interesującej problematyki. Wydaje się, spoglądając na katechetyczną praktykę, że temat aktywizacji w katechezie nieustannie domaga się pogłębiania i poszerzania. Teorii dzielnie towarzyszy praktyka, która często nawet ją wyprzedza.

W Polsce, po „przejściu” katechezy z salek parafialnych do szkoły, zgodnie z przewidywaniami wzrosło zainteresowanie stroną dydaktyczno-metodyczną nauczania religii. Nagląca potrzeba uzupełnienia katechezy o aspekt pedagogiczny i dydaktyczny spowodowała zwrócenie się wielu katechetów w stronę metod aktywizujących. Równolegle powstały kręgi osób silnie zaangażowanych i entuzjastycznie nastawionych do nowych sposobów katechezy. Nieustannie odbywają się specjalistyczne kursy, szkolenia, warsztaty. Polska katechetyka przeżywa swoisty ruch odnowy metodycznej. Katecheci licznie i z gorliwością podejmują zaproszenia Sekcji Katechetycznej Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA z Lublina oraz Centrum Kształcenia Liderów i Wychowawców im. Pedro Arrupe z Gdyni. W promocję metod aktywizujących w katechezie włączyło się czasopismo „Katecheta”. W poszczególnych diecezjach działają metodycy, którzy korzystając z coraz bogatszej oferty metodycznej wzbogacają ją o własne, często bardzo twórcze pomysły.

Kolejną inicjatywą związaną z aktywizacją w katechezie było sympozjum katechetyczne zorganizowane w dniach 26 i 27 kwietnia 2002 roku przez: Katedrę Katechetyki, Pedagogiki i Psychologii Religii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Wydział Katechetyczny Kurii Opolskiej oraz Koło Naukowe Teologów. Sympozjum zgromadziło kilkuset katechetów z diecezji opolskiej, gliwickiej, bielsko-żywieckiej, kaliskiej i wrocławskiej. Temat spotkania brzmiał: „Aktywizacja w katechezie – szansa czy zagrożenie?” Organizatorom przyświecało pragnienie, by po raz kolejny uporządkować zagadnienie aktywności na polu katechetycznym. Starano się odnaleźć właściwe miejsce, które przysługuje aktywizacji we współczesnej katechezie tak szkolnej, jak i parafialnej, katechezie rozumianej szeroko – jako wychowanie w wierze katolickiej. W centrum spotkania stanęło pytanie: Jakie są granice, jakie możliwości, szanse i niebezpieczeństwa aktywizacji w katechezie? Na różnych płaszczyznach, z perspektywy różnych dziedzin, teoretycy i praktycy podjęli wysiłek rozwiązania tego problemu.

Opolskie sympozjum było interdyscyplinarnym przejściem „od ogółu do szczegółu”, od zagadnień szerszych do kwestii coraz bardziej praktycznych. Bardzo interesującym wprowadzeniem w problem katechetycznej aktywizacji było wystąpienie profesora filozofii, ks. dr. hab. Kazimierza Wolszy, który mówił o doświadczeniu religijnym i możliwościach jego kształtowania. Na ile – z perspektywy filozoficznej – możliwe jest oddziaływanie na tak delikatną sferę ludzkiego życia, jakim jest jego religijność, na ile potrzeba aktywności, na ile aktywizacji. W niniejszej publikacji znalazł się także artykuł traktujący o rozwoju religijności dzieci i młodzieży z perspektywy psychologicznej autorstwa ks. prof. dr. hab. Józefa Króla.

Z kolei zasadnicze etapy rozwoju duchowego przybliżył teolog duchowości, ojciec duchowny w Wyższym Seminarium Duchownym w Opolu, ks. dr Krzysztof Grzywocz, który w oparciu o twórczość Hugona od św. Wiktora w poglądowy sposób przedstawił własne doświadczenia katechetyczne. Interesującym uzupełnieniem i zaktualizowaniem tego wystąpienia jest artykuł ks. dr. Jana Kochela dotyczący katechetycznej szkoły słowa Bożego zainicjowanej przez kard. C.M. Martiniego z Mediolanu, a obecnie owocnie promowanej w naszym kraju przez autora (por. liczne artykuły oraz zeszyty „Szkoły Słowa Bożego”).

Serię wykładów o charakterze ściśle katechetycznym rozpoczęła prelekcja pana Zbigniewa Barcińskiego (KLANZA), pt. „Od celu do scenariusza. Narodziny dobrej katechezy”. Tekst, przygotowany razem z panią Moniką Ozimek, jest interesującym i przydatnym w praktyce katechetycznej wprowadzeniem w „tajniki” pisania scenariusza katechezy.

Kolejnym szczegółowym tematem dotyczącym aktywizacji (jako działania katechety) było wystąpienie opolskiego homiletyka, ks. dr. Huberta Łysego, który podzielił się refleksją dotyczącą słowa mówionego w katechezie. W książce kolejnym artykułem niejako dopełniającym te treści jest prezentacja pt. „Odmiany i techniki dyskusji dydaktycznej” pani dr Elżbiety Osewskiej. Przedstawione rozwiązania mogą zostać bardzo owocnie wykorzystane, szczególnie w katechezie młodzieży.

Bogate treściowo wystąpienie przygotowała kolejna prelegentka, pani dr Anna Zellma, na temat: „Aktywizowanie katechizowanych poprzez teksty literackie”. Cenne dla praktyki katechetycznej są nie tylko wskazówki teoretyczne, lecz także solidne zestawienie utworów literackich, które swymi treściami korelują z zagadnieniami religijnymi kolejnych etapów rozwojowych.

Następny przedstawiciel KLANZY, ks. Zbigniew Paweł Maciejewski, dzielił się swoimi przemyśleniami i doświadczeniami w zakresie dramy i jej przydatności we współczesnej katechezie. W interesujący sposób autor przedstawił zarówno korzyści, jak i zagrożenia związane z wykorzystaniem dramy w ramach katechezy.

Filmowa tematyka zakończyła pierwszy dzień opolskiego sympozjum. Wykład pt. „Ewangelia na ekranie? Propozycja pracy z filmem biblijnym” przygotował ks. dr Marek Lis, który nie tylko wskazał na konieczność posługiwania się we współczesnej katechezie filmem, lecz określił kryteria, podał przykłady i zestawił przydatną dla katechetów „filmografię”.

Pierwszą w drugim dniu prelekcję, ubogaconą o fragmenty muzyczne, przygotował ks. dr Piotr Tarlinski, teolog i muzykolog, który ukazał potrzebę i korzyści płynące z odwołania się w katechezie do wartościowej muzyki.

Następny, bardzo ekspresyjny i poglądowy wykład przeprowadził ks. Da-riusz Klejnowski-Różycki, który mówił na temat obrazu i ikony oraz ich katechetycznego wykorzystania. Dzieląc się swym cennym doświadczeniem ikonografa, prelegent przedstawił cztery przykłady odniesienia w katechezie do ikon.

Niezwykle medialną prelekcję, pt. „Wychowanie do uczestnictwa w kulturze medialnej”, przedstawił o. Artur Kołodziejczyk SJ. Wykładowca bezpośrednio odniósł się do szans i zagrożeń, jakie niesie ze sobą wykorzystywanie w salach katechetycznych najnowszych osiągnięć w zakresie mediów.

„Gra i zabawa w świetle pedagogii wiary” – taki tytuł nosiło wystąpienie pana dr. Grzegorza Grochowskiego, nota bene autora piosenek i zabaw dla dzieci, twórcy różnego rodzaju gier katechetycznych, katechety i zapalonego metodyka katechezy. Bazując na oficjalnych wypowiedziach Kościoła, prelegent usystematyzował szereg argumentów za wykorzystywaniem w katechezie gier i zabaw, formułując równocześnie zalecenia co do takiej praktyki.

Zwieńczeniem dwudniowego sympozjum był wykład o. Wojciecha Żmudzińskiego SJ dotyczący integralnego podejścia do metod aktywizujących. W oparciu o model wypracowany w szkołach jezuickich prelegent zwrócił uwagę na pięć ważnych momentów w aktywizacji: kontekst, doświadczenie, refleksję, działanie i ocenę. Powiązanie tych elementów decyduje o integralnym dojrzewaniu ucznia i sensownym wykorzystaniu aktywizacji.

W książce znalazły się ponadto następujące artykuły: ks. dr. Jerzego Kostorza „Aktywizacja w katechezie dzieci głębiej upośledzonych umysłowo”, ks. dr. Waldemara Spyry „Zasada podmiotowości w tworzeniu religijnej biografii ucznia” oraz propozycja – opracowanie nowych metod aktywizujących ks. dr. Radosława Chałupniaka.

Podjęte zagadnienie aktywizacji zostało naświetlone wieloaspektowo i dość dogłębnie, choć nie definitywnie. Już w trakcie organizacji spotkania i podczas jego trwania pojawiły się sugestie, by podjąć m.in. takie tematy, jak: muzyka współczesna jako element aktywizujący w katechezie (z odwołaniem do treści popularnych piosenek), możliwości twórczego i aktywizującego wykorzystania programów telewizyjnych (np. sobotniego „Ziarna”), audycji muzycznych czy teledysków (np. „Arki Noego”), kwestia odwołania się w katechezie do sztuki (rysowanie, malowanie itd.), piosenki i tańca. Kolejne pomysły powstawały szybko. Ostatecznie trzeba było zatrzymać się na najistotniejszych – zdaniem redaktorów – elementach katechetycznej aktywizacji ze świadomością, że nie uda się wszystkiego zaprezentować, i z wielką nadzieją, że w przyszłości będzie można jeszcze podjąć kolejne zagadnienia. Tym samym prezentowana praca stała się nie tyle kulminacją, co raczej kolejnym krokiem w katechetycznym zgłębianiu zagadnienia aktywizacji i jednocześnie zachętą do dalszej twórczej refleksji.

ks. Radosław Chałupniak

SPIS TREŚCI
INHALTSVERZEICHNIS

Wprowadzenie
Einführung

Ks. Kazimierz Wolsza
Doświadczenie religijne i możliwości jego kształtowania
Die religiöse Erfahrung und ihre Gestaltungsmöglichkeiten

Ks. Józef Król
Rozwój religijności dzieci i młodzieży. Podejście psychologiczne
Die Religiositätsentwicklung der Kindern und Jugendlichen. Eine psychologische Perspektive

Ks. Krzysztof Grzywocz
Rozwój duchowy. Rozważania w świetle myśli Hugona od św. Wiktora
Die geistliche Entwicklung. Betrachtungen im Lichte der Gedanken des Hugo von St. Victor

Ks. Jan Kochel
Katechetyczna Szkoła Słowa Bożego
Die katechetische Schule des Gottes Wortes

Zbigniew Barciński, Monika Ozimek
Od celu do scenariusza. Narodziny dobrej katechezy
Vom Ziel zum Szenario. Die Geburt einer guten Katechese

Ks. Hubert Łysy
Słowo mówione
Das gesprochene Wort

Elżbieta Osewska
Odmiany i techniki dyskusji dydaktycznej
Diskussionsformen in der Didaktik

Anna Zellma
Aktywizowanie katechizowanych poprzez teksty literackie
Die Motivierung der Schüler durch literarische Texte

Ks. Zbigniew Paweł Maciejewski
Drama i jej przydatność w katechezie
Drama in der Katechese

Ks. Marek Lis
Ewangelia na ekranie? Propozycja pracy z filmem biblijnym
Verfilmung des Evangeliums? Ein Vorschlag der Arbeit mit dem biblischen Film

Ks. Piotr Tarliński
Muzyka jako element aktywizacji w katechezie
Musik als Motivierungsfaktor in der Katechese

Ks. Dariusz Klejnowski-Różycki
Obraz i ikona
Bild und Ikone

O. Artur Kołodziejczyk SJ
Wychowanie do uczestnictwa w kulturze multimedialnej
Erziehung zum Leben in der Medienkultur

Grzegorz Grochowski
Gra i zabawa w świetle pedagogii wiary
Das Spielen aus der Sicht der Glaubenspädagogik

O. Wojciech Żmudziński SJ
Integralne podejście do metod aktywizujących
Integrale Anwendung der Motivierungsmethoden

Ks. Jerzy Kostorz
Aktywizacja w katechezie dzieci głębiej upośledzonych umysłowo
Motivierung in der Katechese der geistig behinderten Kinder

Ks. Waldemar Spyra
Zasada podmiotowości w tworzeniu religijnej biografii ucznia
Schüler als aktive Subjekte eigener religiöser Biographie

Ks. Radosław Chałupniak
Wybrane metody aktywizujące w katechezie
Einige Motivierungsmethoden in der Katechese

Zamówienia: Katedra Katechetyki WT UO, ul. Drzymały 1a, 45-342 OPOLE.
Z dopiskiem: "AKTYWIZACJA".
Koszt 20 zł (plus przesyłka).
Można zamawiać przez Internet na adres: radek@uni.opole.pl