Hasło – zasada podstawowa: Wierność Bogu i człowiekowi!

Wierność człowiekowi to wrażliwość na przeżycia, potrzeby, pragnienia katechizowanego, by w duchu wiary na nie odpowiadać. Wyraża się w poruszaniu zagadnień składających się na doświadczenie życiowe odbiorców słowa Bożego, posługiwanie się językiem komunikatywnym, stosowanie metod i pomocy odpowiadających możliwościom percepcyjnym uczniów.

Katecheza integralna znajduje podstawy w Objawieniu Bożym i doświadczeniu ludzkim, uczestniczy w życiu Kościoła i świata, włącza się w rozwój osoby i wspólnoty, otwiera perspektywy człowiekowi i kształtuje w nim postawę odpowiedzialności za siebie i za innych. Jako taka musi być otwarta na „znaki czasu”, na aktualne potrzeby osób i grup społecznych.

Charakterystyczna dla katechezy integralnej jest jej elastyczność i  rezygnacja ze skrajności: otwarta na dokonujące się zmiany i wsłuchana w głos Kościoła, wciąż na nowo poszukuje swego miejsca i wyrazu. Tworzy się na styku Objawienia Bożego i  doświadczenia człowieka, magisterium Kościoła i poszukiwań naukowych, wartości uniwersalnych i lokalnych. Wzajemnie się w niej dopełniają katecheza rodzinna, szkolna i parafialna; katecheza informacji, formacji i przeżycia; katecheza wiary i świadectwa (M. Majewski).

Katecheza współczesna w dobie pluralizmu ma prawo poszukiwać różnych podstaw, wysuwać różne szczegółowe cele, opierać się na zróżnicowanym podmiocie (dorośli, młodzież, dzieci), obejmować różne środowiska (rodzina, parafia, szkoła, ruchy religijne), przekazywać różne treści, a także posługiwać się różnymi metodami.

Przedstawiciele

Wśród znanych katechetyków, którzy przyczynili się do powstania koncepcji katechezy integralnej, znaleźli się: Joseph Colomb (franc.), Adolf Exeler (niem.), ks. Marian Finke, abp Jerzy Stroba, ks. Mieczysław Majewski, ks. Jan Charytański, ks. Władysław Koska. Współcześnie potrzebę i  model katechezy integralnej opisują m.in.: bp Antoni Długosz, ks. Roman Murawski, ks. Jan Szpet i ks. Tadeusz Panuś.

Cele katechezy

Zbawienie. Ostateczny cel katechezy, jak i każdej innej działalności Kościoła, zawsze musi być widziany w perspektywie eschatologicznej jako udział w zbawieniu, które przychodzi w Jezusie Chrystusie (por. 1 P 1,9). Katecheza nie może mieć innego celu (por. DWCH 1; KDK 24). Tak przedstawionego kresu katechetycznych oddziaływań żaden katecheta natychmiast nie zweryfikuje, jednak warto mieć go na uwadze, tym bardziej w obliczu konkretnych niepowodzeń.

Wiara. Bliższym celem współczesnej katechezy jest dojrzała wiara katechizowanych w jej aspekcie wolitywnym, uczuciowym, intelektualnym i działaniowym. Katecheza „zmierza do tego, by u ludzi wiara oświecona nauką stawała się żywą, wyraźną i czynną” (DCG 17, DB 14). W katechezie chodzi o „rozwinięcie z pomocą Bożą wiary dotąd początkowej, doprowadzenie do pełni i codzienne zasilanie życia chrześcijańskiego wiernych każdego wieku” (CT 20). Ważne jest „doprowadzenie do wiary dojrzałej, zarówno poszczególnych wiernych jak i całe wspólnoty” (DCG 38). Owocem wysiłków katechetycznych jest osobiste, pozytywne odniesienie uczniów do Jezusa. Katecheza ma „doprowadzić nie tylko do spotkania z Chrystusem, ale do zjednoczenia, a nawet do głębokiej z Nim zażyłości” (CT 5). Podobnie Dyrektorium Ogólne o Katechizacji (DOK 80-84) przyjmuje za cel katechezy komunię z Jezusem Chrystusem, upodobnienie się do Niego, dojrzałość wiary, wyrażoną w żywym, bezpośrednim i czynnym wyznaniu.

Cele ogólne a cele szczegółowe. Ogólne cele katechezy określają kierunek, w którym zmierza katecheta. W konkretnej jednostce katechetycznej muszą one zostać zoperacjonalizowane, tzn. precyzyjnie określone i zaplanowane w postaci zrozumiałych, możliwych do osiągnięcia w ramach danej katechezy wyników. Cele szczegółowe (czyli operacyjne) – w odróżnieniu od ogólnych – są zwykle węższe i bardziej sprecyzowane, stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. Opis ten powinien być na tyle dokładny, by umożliwić rozpoznanie, czy cel został osiągnięty. Zaletami tego typu sformułowania jest: jednoznaczność, łatwość sprawdzenia skuteczności oddziaływań, bezpośrednie odniesienie do wychowanków oraz większa motywacja ucznia i nauczyciela. Wadami operacyjnego formułowania celów są m.in.: rozłączenie poznania i motywacji oraz pracochłonność w przygotowaniu. Mimo to współczesna katechetyka przywiązuje wielką wagę do procesu operacjonalizacji wyznaczanych celów. Przykład – cel ogólny: znajomość przykazania, cele operacyjne: uczeń zna treść danego przykazania, rozróżnia je spośród innych, potrafi wskazać przykłady wypełniania tego przykazania, umie nazwać grzechy przeciw temu przykazaniu, potrafi własnymi słowami sformułować przykazanie. Cele operacyjne mogą zostać ujęte w tzw. „standardy oceniania”, kiedy dopasujemy określone oceny (od 2 do 6) do uczniowskich wiadomości i umiejętności.

Cele wychowawcze a cele dydaktyczne. W literaturze katechetycznej (rzadziej pedagogiczno-dydaktycznej) przyjmuje się także podział celów na wychowawcze i dydaktyczne. Jedne i  drugie dotyczą bezpośrednio osoby katechizowanego. Cele wychowawcze dotyczą całej jego postawy, jego pragnień, przekonań, motywacji (np. uczeń pragnie uczestniczyć w niedzielnej Eucharystii, jest przekonany o jej potrzebie, chce zachować dane przykazanie, pragnie modlić się słowami Modlitwy Pańskiej, pragnie czytać Pismo święte itp.). Nie jest łatwo zweryfikować takie cele bezpośrednio podczas katechezy, niemniej warto te cele mieć na uwadze przygotowując i prowadząc lekcje. O wiele łatwiej wyznaczyć konkretne cele dydaktyczne, które określają zdobytą po katechezie konkretną wiedzę ucznia (np. uczeń wie, czym jest Eucharystia, zna jej części, potrafi je opisać... – por. cele ogólne i operacyjne).

Wymiary katechezy

M. Majewski określał treść katechezy integralnej w następujących wymiarach (por. PDK 58-81):
      - biblijnym,
      - eklezjalnym,
      - liturgicznym,
      - egzystencjalnym,
      - ekumenicznym,
      - eschatologicznym.

Wymiar biblijny katechezy akcentuje jej związek z Pismem świętym, które powinno być zasadniczym źródłem katechezy. Formacja chrześcijańska pierwszych wieków była oparta przede wszystkim na Biblii, dopiero później centralne miejsce zaczął zajmować katechizm. Pomocą w nauczaniu katechizmu była historia biblijna, która bardziej przypominała zbiór przykładów moralnych niż Boże Objawienie. Dopiero w XIX wieku zaczęto szukać dróg odnowy katechezy biblijnej. Treścią katechezy powinna być historia biblijna z podkreśleniem idei zbawczych. W Biblii Bóg mówi do człowieka, aby go wezwać do realizacji planu zbawczego. Katecheza chcąc dokonać integracji Objawienia Bożego i wiary człowieka z całym jego życiem, musi swoich źródeł szukać w  Piśmie świętym, uczyć posługiwania się nim, pomagać w rozumieniu języka Biblii i prowadzić do zażyłości ze słowem Bożym.

Wymiar eklezjalny katechezy podkreśla powiązanie katechetycznego przekazu z Kościołem. Związek katechezy z  Kościołem można zauważyć w całej historii chrześcijaństwa. Miejsce katechezy w Kościele i wzajemne ich relacje ulegały zmianom w zależności od samej koncepcji Kościoła (por. teologia pastoralna, eklezjologia). Katecheza współczesna powinna przekazywać właściwy obraz Kościoła oraz kształtować postawę odpowiedzialności za Kościół.

Wymiar liturgiczny. Od początku istniało ścisłe powiązanie katechezy z  liturgią, która jest syntezą dziejów zbawienia (KL 5), wypełnieniem urzędu kapłańskiego Chrystusa (KL 7), działaniem Chrystusa i całego Kościoła pod osłoną znaków (KL 13). Tak rozumiana liturgia stanowi źródło katechezy, która z liturgii ma wypływać i do liturgii prowadzić: „katecheza z natury jest związana z całym sprawowaniem liturgii i sakramentów, gdyż właśnie w sakramentach, a zwłaszcza w Eucharystii, Jezus Chrystus działa najpełniej w celu przemiany człowieka” (CT 23). Katecheza powinna wprowadzać w świadome, czynne i owocne uczestnictwo w liturgii (w sakramentach), uczyć rozumienia i  posługiwania się symbolami, łączyć się z przeżywaniem roku liturgicznego.

Wymiar egzystencjalny wyraża się w zainteresowaniu i podejmowaniu w  katechezie zagadnień dotyczących człowieka i świata. Potrzebę bliższego zainteresowania katechezy światem podkreślił Sobór Watykański II, ukazując otwartą i afirmującą postawę Kościoła i katechezy wobec świata (por. KDK). Nauka soborowa akcentuje konieczność współpracy Kościoła i świata w celu realizacji misji zbawczej. „Istotnymi dla katechezy są problemy egzystencjalne, jako problemy konkretnych ludzi, ich środowisk i czasów oraz natury człowieka i rodziny ludzkiej. (...) Są to między innymi problemy pochodzenia, rozwoju, postępu, pokoju, sprawiedliwości, głodu, cierpienia, śmierci i  życia pozagrobowego” (M. Majewski). Konkretne życiowe problemy czynią orędzie zbawienia wciąż aktualnym. Z wymiarem egzystencjalnym łączy się obecność w katechezie problematyki moralnej. Katecheza przez wychowanie zmierza do ukształtowania w człowieku właściwie pojętej wolności, odpowiedniej hierarchii wartości i do formowania sumienia w  kontekście dojrzałej postawy wiary.

Wymiar ekumeniczny katechezy wyraża się w odkrywaniu w jej ramach źródeł chrześcijańskiej jedności, bez przekreślania istotnych różnic. Pod wpływem wskazań Soboru Watykańskiego II i dokumentów katechetycznych (DCG 27, EN 77, CT 32-34) pojawiła się w katechezie konieczność większej otwartości chrześcijan różnych wyznań przy zachowaniu własnej tożsamości. „W  procesie wychowawczym chodzi o dostrzeżenie przez uczniów wewnętrznego związku między przeżywanym przez młodych rozbiciem ludzkości a istotą i misją Kościoła jako znaku i narzędzia jedności i pojednania zarówno wertykalnego jak i horyzontalnego” (J. Charytański).

Wymiar eschatologiczny. Wielkie chrześcijańskie idee eschatologiczne powinny stać się na nowo mocą i inspiracją wiary dla współczesnego człowieka. Eschatologia rozumiana w perspektywie nadziei życia wiecznego ma charakter etyczny, mobilizujący do postępowania zgodnego z  Bożym powołaniem. Katecheza ukierunkowana eschatologicznie winna czynić katechizowanego odpowiedzialnym za swoje życie. W centrum treści eschatologicznych, przekazywanych w procesie katechetycznym, powinien znaleźć się Chrystus w zbawczych wydarzeniach śmierci i zmartwychwstania (G. Witaszek).

Struktura katechezy

Proponowany model katechezy integralnej zakłada trzy podstawowe części. Są to:
 
1. Sytuacja życiowa (egzystencjalna), która powinna być:
dobrana przez katechetę do tematu (a nie – jak w modelu antropologicznym – wysuwana przez uczniów), koncentrująca uwagę uczniów na temacie, życiowo bliska uczestnikom katechezy, bazująca na ich doświadcze­niach (szkoła, rówieśnicy, dom, zainteresowania), przedstawiona w sposób konkretny (fakty, zdarzenia, doniesienia prasowe, wypowiedzi ankietowe, opinie naukowe, wypowiedzi osób będących dla uczniów autorytetami). Z tej sytuacji wynika określony problem, która domaga się rozwiązania (można go sformułować w postaci pytania – zapowiedzi tematu).
 
2. Odkrywanie światła Bożego – przepowiadanie (Bóg odpowiada)
Zawiera rozwiązanie sformułowanego wcześniej problemu w oparciu o słowo Boże, Tradycję i Urząd Nauczycielski Kościoła (por. DCG 45). Dzięki temu uczniowie mają możliwość rozpoznania, że każda sytuacja jest uczestnictwem w planach Bożych – Bóg daje swoje rozwiązanie.

3. Kształtowanie postawy (chrześcijanin odpowiada: modlitwa i działanie)
Patrząc i oceniając konkretne doświadczenie oczami Jezusa jego uczniowie odpowiadają. Głoszenie słowa Bożego powinno u chrześcijan prowadzić do konkretnego zaangażowania, wyrażonego przez modlitwę (osobistą lub wspólnotową) oraz określone działanie. Postawa odpowiedzi wyraża się w pewnym stałym sposobie reagowania na określone sytuacje. Przyjęcie danej postawy powoduje preferowanie pewnych celów, wartości i sposobów działania, a odrzucanie innych. Postawa jest związana z przekonaniami osoby i z jej systemem wartości. Ważne ze strony katechety jest podawanie uczniom jasnej motywacji proponowanej postawy: dlaczego warto w życiu kierować się przykazaniami, przyjmować chrześcijańskie cele, wartości i sposoby postępowania? Przejawem zaangażowania uczniów (prócz modlitwy i natychmiastowego działania) są także konkretne, podejmowane w trakcie katechezy postanowienia na bliską przyszłość. Postanowienia służą ich osobistemu rozwojowi.
 
Szczegółowa struktura jednostki katechetycznej obejmuje:
- wejście do klasy i powitanie uczniów;
- modlitwę na rozpoczęcie;
- czynności organizacyjne (zapis tematu do dziennika, sprawdzenie obecności w różnych formach – nieobecność zawsze musi być zauważona);
- powtórkę sprawdzającą (poprzednią katechezę, blok tematyczny, zadanie domowe – ważne jest dowartościowanie pracy ucznia);
- sytuację egzystencjalną (jako wprowadzenie w nowy temat);
- przepowiadanie (dotyczące nowego materiału) zawierające element biblijny, dogmatyczny, liturgiczny lub historyczny (akcent w zależności od typu lekcji i poziomu uczniów);
- kształtowanie postawy odpowiedzi;
- podsumowanie (powtórkę);
- zapis do zeszytu – notatka (wcześniej przygotowane punkty);
- zadanie pracy domowej (jasno określonej, o średnim stopniu trudności);
- modlitwę na zakończenie (korespondującą z całością, z przeżywanym okresem roku liturgicznego).
 
Zawsze należy pamiętać o obowiązującej zasadzie różnorodności. Stały schemat ma swoje pozytywne strony (np. systematyczność, przewidywalność), ale także negatywne (schematyzm, znudzenie, brak zainteresowania). Katecheza jest zawsze działaniem dostosowanym, nastawionym na określone cele, ale liczącym się z okolicznościami. Struktura katechezy nie może być czymś bezwzględnie stabilnym, lecz względnie elastycznym. Wyżej wymienione podstawowe elementy katechezy integralnej wskazują na ważne momenty, które proponowane są podczas każdego spotkania z uczniami.

Konspekt katechezy

Chociaż żaden akt prawny nie określa obowiązku przygotowania konspektu lekcji, to jednak jest on ważnym elementem rozwoju zawodowego, szczególnie młodego nauczyciela. Stąd osoba hospitująca ma prawo wymagać, by konspekt danej lekcji został wcześniej solidnie opracowany.

Konspekt jest z jednej strony osobistą pomocą dla katechety, a z drugiej dowodem jego przygotowania do zajęć.

Konspekt (łac. conspectus – „rzut oka”, „szkic”, „przegląd”) jest dokumentem, w którym katecheta formułuje cele, jakie chce osiągnąć w czasie zajęć, zestawia przekazywane treści, określa metody i pomoce dydaktyczne.

Przed napisaniem konspektu katecheta powinien:

ü      zapoznać się szczegółowo z treścią danej lekcji na podstawie programu, różnych podręczników i źródeł dodatkowych;

ü      ustalić cele danej jednostki, wynikające z obowiązującego programu oraz z analizy procesu nauczania i wychowania w  danym zespole uczniowskim; cele te muszą być jak najbardziej konkretne, ujęte operacyjnie, możliwe do osiągnięcia;

ü      zestawić treści, które mają być przekazane;

ü      zastanowić się nad doborem metod;

ü      ułożyć ogólny schemat (plan) lekcji;

ü      przemyśleć kwestie szczegółowe, np. w jaki sposób zainteresować uczniów? jak sprawdzić ich wiadomości? jak je ocenić? jak dowartościować pracę ucznia i jego zadanie domowe? jaką wybrać modlitwę? w  jaki sposób wykorzystać podręcznik, tablicę i inne pomoce dydaktyczne? jak ma wyglądać notatka do zeszytu? jaką zadać pracę domową? jakie informacje duszpasterskie warto przekazać podczas tej katechezy i w jaki sposób to uczynić? itp.

Całe przygotowanie katechezy kończy się zebraniem powyższych przemyśleń i ich pisemnym opracowaniem w formie konspektu. Zaleca się (szczególnie początkującym katechetom) przygotowanie konspektów w szerszej formie (nie tylko w punktach), z dosłownym określeniem, np. poleceń wydawanych przez nauczyciela, treści opowiadań, szczegółowych pytań do pogadanki czy zawartości notatki.

Konspekt może przyjąć różne formy (por. dydaktyka). Najlepiej w określonej szkole zapytać o kształt wymaganego przez osoby hospitujące konspektu. Poniżej został zamieszczony przykładowy wzór konspektu.

Wzór konspektu obowiązujący w Diecezji Opolskiej
i na Wydziale Teologicznym od 2013 r.

Rola katechety

W katechezie integralnej katecheta jest nie tylko nauczycielem, ale przede wszystkim świadkiem obwieszczanej prawdy wiary. Jest prorokiem odpowiedzialnym za poprawne głoszenie kerygmatu zbawienia (wierność Bogu). Jednocześnie jest blisko uczniów, uczy się być ich przyjacielem i duchowym przewodnikiem, zależy mu na nich, zna ich osobiście, interesuje się nimi, orientuje się w ich problemach (wierność człowiekowi).