KATECHETYKA FUNDAMENTALNA

5. Katecheza w Średniowieczu

            Rodzina. Średniowiecze przejęło od starożytności, że nauczanie i wychowanie dzieci dokonuje się w rodzinie. Dlatego Kościół zabiegał przede wszystkim o katechezę rodziców. „W średniowieczu matki były najlepszymi domowymi proboszczami i biskupami, gdyż one przekazywały prawdy wiary i przykazania”. Na rodzicach spoczywał obowiązek religijnego wychowywania dzieci. Rodzice i chrzestni mieli nauką i przykładem życia zakładać fundamenty dla katechezy kościelnej. Powstały podręczniki zawierające wskazówki, jak uczyć pacierza, prawd wiary, uczestnictwa w obrzędach liturgicznych, jak upo­minać i karać. Przy spowiedzi rodzice byli rozliczani z tego obowiązku i dodatkowo pouczani.

            Szkolnictwo kościelne. Choć szkolnictwo kościelne przeżywało wów­czas swój rozkwit, tylko niewielki procent dzieci uczęszczał do szkół. W Średniowieczu istniało wiele szkół klasztornych, głównie dla kształcenia śpiewaków i przyszłych duchownych. Nauczycielami byli zakonnicy, a języ­kiem wykładowym łacina. Przy klasztorach (np. Sankt Gallen, Chartres i Fulda) organizowano tzw. „szkoły zewnętrzne” (externa) dla młodzieży świeckiej (rów­nież dla dziewcząt). Rozwijały się również szkoły katedralne i kolegiackie, za które odpowiadał biskup i jeden z członków kapituły zwany „scholas­tykiem”. Najstarsze szkoły katedralne: Rzym, Lyon, Reims, Padeborn i Magde­burg. Od XIII w. zaczęły pojawiać się szkoły ludowe, co stanowiło oka­zję do otrzymania bardziej systematycznego pouczenia religijnego. Nauczycie­lem byli świeccy. Pojawiły się tendencje, aby zobowiązać kapłanów do syste­matycznego nauczania religii wszystkich dzieci (tak postanawiały m.in. nie­które synody we Francji), były to jednak odosobnione próby, które się wówczas nie przyjęły.

            We wszystkich typach szkół nauka była prowadzona na 2 poziomach: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka), po którym absolwent umiał czytać, pisać i posługiwać się łaciną, oraz quadrivium (arytmetyka, muzyka, astrono­mia, geometria). Podstawową metodą nauczania była memoryzajca (formuł ka­techizmowych i modlitw) oraz dedukcja. W XIII wieku zaczęły podupadać szkoły katedralne i klasztorne, a z nimi nauczanie katechetyczne. Ich miejsce zajęły szkoły miejskie (szkoły łacińskie) i uniwersytety (pierwsze we Wło­szech). W swych programach uniwersytety pielęgnowały szczególnie języki ro­dzime i nauki praktyczne.

            Parafia. Katecheza parafialna odbywała się podczas Mszy świętych i na­bożeństw. W miejsce starożytnego katechumenatu weszły (V-VII wiek) tzw. „scrutinia”. Były to badania przeprowadzane przez duszpasterzy nad kandyda­tami do chrztu, z którymi łączył się pewne obrzędy i egzaminowanie nowona­wróconych (dla starszych). Dorosłych przygotowywali prywatnie katecheci i rodzice chrzestni. W epoce karolińskiej (VIII w.) przywrócono katechumenat w formie szczątkowej (7-40 dni). Wyjaśniano „Credo” i „Pater noster” oraz na­ka­zywano pamięciowe przyswajanie modlitw. Wskazywano na róż­nice pomię­dzy drogami światła i ciemności, dobra i zła, cnoty i grzechu. Pouczano o sa­kra­mentach, kulcie świętych i praktykach kościelnych.

            Po Soborze Lateraneńskim IV (1215 r.) większy akcent położono na kate­chizację dzieci. Zobowiązano je do sakramentu pokuty. Rachunek sumienia prowadzono w oparciu o grzechy główne i Dekalog.

            Rozwijało się kaznodziejstwo misyjne i przedstawienia religijne (miste­ria, ja­sełka). Nauczanie parafialne koncentrowało się wokół Mszy świętej i spo­wie­dzi. Przybierało dwie formy: exhortatio (pouczenie, którego udzielał proboszcz podczas niedzielnej sumy: odrecytowanie i wyjaśnienie „Credo” oraz „Pater noster”, później „Zdrowaś Maryjo” i Dekalogu) oraz predicatio (kazania). Nauczaniu słownemu towarzyszyła architektura i wystrój kościoła. Obrazy bib­lij­ne (słynna Biblia pauperum), rzeźby, witraże, stacje Drogi Krzyżowej sprzy­jały wyjaśnia­niu trudnych katechetycznych treści oraz lepszemu przys­wa­ja­niu przez ludzi prostych.

            Państwo. Ważnym momentem dla katechezy średniowiecznej był fakt, że całe środowisko społeczne było przeniknięte treściami religijnymi (np. koro­na­cja króla, pasowanie na rycerza, działalność bractw i cechów, szkoły ludowe). W całym średniowieczu utożsamiano społeczeństwo z chrześcijaństwem. Wszystko, co dotyczyło państwa odnosiło się także do Kościoła i odwrotnie. Chrzest w tych warunkach był nie tylko podstawą przynależności do Kościoła, lecz także tytułem do nabycia praw obywatelskich.

Cechy katechezy średniowiecznej:

• życie społeczne przesycone elementami religijnymi;
• dominuje katecheza domowa, rodzinna;
• niezależnie rozwija się teologia uniwersytecka i katecheza prostego ludu.