KATECHETYKA FUNDAMENTALNA

10. Katecheza w Polsce w XX wieku

            Druga Rzeczpospolita. W Polsce, w okresie międzywojennym naucza­nie religii odbywało się w wymiarze 2 godzin tygodniowo. Treść obejmowała do­gmatykę, teologię moralną i historię Kościoła. Konstytucja Marcowa (17.03.1921 – art. 120) zapewniała w szkołach państwowych obowiązkową na­ukę religii dla wszystkich uczniów do 18 roku życia. W Konkordacie z 1925 r. artykuł XIII potwierdzał obowiązkowość nauki religii (2 godziny tygo­dniowo); katechetów obsadzał Kościół z aprobatą władz świeckich (misja ka­noniczna); istniała możliwość prowadzenia przez Kościół szkół prywatnych; sprawą Ko­ścioła było ujednolicenie planów, programów i podręczników; za nauczanie re­ligii odpowiedzialna była Komisja Szkolna Episkopatu Polski.

            Pierwsze lata powojenne. Po wojnie rozpoczęły się trudności. Komuni­ści nie odważyli się od razu na frontalny atak wobec Kościoła. We wrześniu 1945 r. „wymówiono” konkordat, pozbawiając szkolne nauczanie reli­gii pod­stawy prawnej. Rozpoczął się proces laicyzacji szkoły. 13 września 1945 r. Mi­nister Oświaty wydał okólnik, w którym stwierdził, że religia w nauczaniu szkolnym nie jest obowiązkowa. Mimo tego, zgodnie z tradycją przedwojenną, uczono jej w dalszym ciągu. Program (na podstawie przedwo­jennego) opraco­wała strona kościelna, a zatwierdziło ministerstwo.

            Proces laicyzacji pogłębiał się przez różnego rodzaju szykany wobec dzieci, młodzieży i rodziców. Mimo protestów ograniczono religię do 1 godziny, rozpoczęto usuwanie ze szkół prefektów, katechetów, katechetek i sióstr zakonnych (1948 r.). W imię „naukowego światopoglądu” i „wolności wyznania” usuwano religię w cień („milcz w sprawie religii”). Na mocy kom­promisowego porozumienia między rządem i Episkopatem (14.04.1950) biskupi zobowiązali się do lojalności wobec państwa, mieli odciąć się od podziemia i  nie występować przeciw kolektywizacji. W zamian za to rząd deklarował utrzymanie nauki religii w szkołach (pkt 10), istnienie zakonów, wolność dla szkół katolickich i KUL, prasy, stowarzyszeń, kultu. Był to pierwszy tego typu akt w państwach komunistycznych. Mimo „porozumienia” w dalszym ciągu usuwano katechetów nie zważając na protesty biskupów.

            Rozpoczęło się umacnianie więzi z kościołem parafialnym („Dziecko dwa razy w kościele”: nabożeństwa, spotkania). W adwencie 1950 r. pojawiła się koncepcja tzw. „katechezy zsynchronizowanej” (ks. Piotrowski i Warszaw­ski Wydział Nauki Chrześcijańskiej), polegająca na ścisłej współpracy ro­dzinno-parafialnej i na korelacji kazań niedzielnych i katechezy parafialnej. W czasie wakacji głoszono kazania w oparciu o sylwetki świętych.

            Konstytucja PRL (22 lipca 1952) gwarantowała wolność religijną, lecz nie poprawiło to sytuacji nauczania religii w szkole. Z wielu placówek wyco­fano lekcję religii (naciski na rodziców), zaogniła się kampania przeciw Ko­ściołowi (aresztowano ok. 900 księży), działali „księża patrioci”, likwidowano katolickie wydawnictwa i szkoły. W lutym 1953 r. Rada Państwa uchwaliła de­kret o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych, na co zareagowali bi­skupi w podpisanym przez Prymasa memoriale („Rzeczy Bożych na ołtarzach cesarza składać nam nie wolno. Non possumus!”). 25 września Prymas zostaje areszto­wany. W roku szkolnym 1955/1956 nie było nauczania religii niemal we wszystkich liceach i w około 70% szkół podstawowych. Powszechna stawała się praktyka katechezy parafialnej.

            W okresie zmian politycznych po Październiku 1956 r. na mocy no­wego porozumienia (4.12.1956 r. – punkt 2) lekcja religii stała się przedmiotem nad­obowiązkowym (na pisemne życzenie rodziców), po obowiązkowych go­dzi­nach. Katecheci nie mogli być nauczycielami przedmiotów świeckich, nie nale­żeli do Rady Pedagogicznej, a ich etat wynosił 30 godzin.

            Ze szkoły do parafii. W dalszym ciągu przeciwna nauce religii w szkole była działalność „Towarzystwa Szkoły Świeckiej” oraz „Towarzystwa Przyja­ciół Dzieci”. W sierpniu 1958 r. Minister Oświaty zakazał: osobom za­konnym ucze­nia w szkole, nauczycielom organizowania praktyk religijnych i dekoro­wania szkół emblematami religijnymi. Ponieważ coraz więcej mło­dzieży uczęsz­czało do szkół bez nauki religii w lutym 1959 Sekretarz Episko­patu, biskup Z. Chromański, wydał wewnątrzkościelny komunikat o organizowaniu dla nich katechizacji parafialnej. 15 lipca 1961 r. sejm uchwalił Ustawę o roz­woju systemu oświaty, w której wyraźnie przedstawił szkoły jako instytucje świeckie, co było podstawą do całkowitego usunięcia lekcji religii. Równocze­śnie pań­stwo chciało ingerować w katechezę parafialną: w sierpniu 1961 r. Mi­nister Oświaty wydał zarządzenie w sprawie prowadzenia punktów kateche­tycznych (obowiązek ich rejestracji). Kolejne lata to czas zmagania się o swo­bodę kate­chizowania w salkach parafialnych: m.in. odwoływanie się do ratyfi­kowanych przez PRL międzynarodowych konwencji dotyczących wolności re­ligijnej. Bi­skupi zobowiązali duchownych do bojkotowania wszystkich prze­pi­sów w sprawie punktów katechetycznych. Jesienią 1973 władze zrezygno­wały z prób ich kontroli. W 1979 roku było ich ponad 21 tysięcy.

            Po roku 1980 roku nastąpiły kolejne zmiany (radiowa Msza święta, prak­tyki religijne w sanatoriach, zakładach wychowawczych, schroniskach dla nie­let­nich, formalne uznanie katechezy za sprawę wewnętrzną Kościoła). W roku szkolnym 1986/1987 próbowano wprowadzić do szkoły religioznawstwo w uję­ciu typowo marksistowskim.

            Powrót do szkoły. 17 maja 1989 r. na mocy Ustawy o stosunku pań­stwo – Kościół (art. 18) zagwarantowano swobodę katechizacji. 2 maja 1990 r. na 240 Konferencji Episkopatu (punkt 6 Komunikatu) biskupi jednomyślnie opowie­dzieli się za powrotem nauki religii do szkół oraz za potrzebą zagwa­rantowania tego w Konstytucji i w Ustawie o edukacji narodowej. Wydano osobny List pa­sterski. Formalne wprowadzenie lekcji religii do szkoły dokonało się na mocy instrukcji Ministra Edukacji Narodowej (3 sierpnia 1990 r.) na rok 1990/1991. Katechezę wprowadzono do wszystkich przedszkoli i szkół (na podstawie oświadczenia rodziców lub samej młodzieży). Nie jest ona obowiązkowa. Katecheci uczą na podstawie misji kanonicznej (misio canonica) i wchodzą w  skład Rady Peda­gogicznej. Na katechezę przewidziano 2 godziny tygo­dniowo. Programy miały być opracowane przez stronę kościelną i  zaprezen­towane władzom pań­stwowym. Przewidziano 3 dni wolne od zajęć szkolnych na wielkopostne reko­lekcje. Prawo wizytacji przysługuje wizytato­rom kościel­nym, proboszczom i dyrekto­rom szkół.